Nisan sonu itibariyle enflasyon yüzde 70’e dayandı. Bu şekilde, enflasyonda son olarak 1999’da gördüğümüz seviyelere geri döndü.
Fiyat istikrarının birincil sorumlusu Merkez Bankası olmasıyla birlikte hükümet te eleştirilerin odağında.
Peki nedir o hatalar? Koç Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Selva Demiralp, BBC Türkçe’ye yazdı.
1) Enflasyonun sebebi global arz şoklarından kaynaklanıyor
Ilkin pandemi, arkasından da Rusya’nın Ukrayna’yı işgali sebebiyle küresel çapta iki mühim arz şoku ile karşı karşıya kaldık. Arz şoku, talebin artmasından değil üretim maliyetlerinin artmasından meydana gelen enflasyonist baskıya verilen teknik isimdir.
Organik olarak bu problemler tüm dünyada enflasyonist baskıları artırdı. Sadece buradan yola çıkıp Türkiye’de yaşanmış olan enflasyon, tamamen dünyada yaşanmış olan küresel problemlerin bir yansımasıdır sonucu çıkarılamaz.
Şekilde Mart 2022 itibariyle gelişmiş ve gelişmekte olan bir grup ülke için senelik enflasyon rakamlarını görüyoruz. Bizlere en yakın enflasyon, yüzde 16 ile savaşın bizzat yaşandığı ve yaptırımlara doğal olarak olan Rusya’da görülüyor. Onlarla bile aramızda (Mart itibari ile) manşet rakamlar üstünden 40 puan üstünde bir fark var. Normal olarak küresel bir enflasyon var. Sadece salt küresel faktörlerden meydana gelen etkisinde bırakır, yaşadığımız enflasyonun oldukça sınırı olan bir miktarına karşılık ediyor.
2) Arz enflasyonuna karşı Merkez Bankası bir şey yapması imkansız
Para politikası talebi yavaşlatmak sureti ile enflasyonu düşürür. Merkez Bankası faiz artırdığında borçlanma maliyeti arttığı için harcamalar yavaşlar. Zayıflayan talep fiyatlar üstündeki baskıları da azaltır. Sadece faizi çoğaltmak tedarik zinciri sorunlarını çözmez. Rusya savaşının daralttığı petrol arzına deva olmaz. Bundan dolayı, eğer arz faktörlerinin geçici olduğuna inanılıyorsa Merkez Bankası’nın bunu piyasalara iyi anlatıp asla müdahale etmemesi uygundur. TCMB de artan enflasyona karşı tepkisiz kalmasını büyük seviyede bu mantıkla açıklamaya çalışıyor.
Sadece, arz kaynaklı enflasyonun uzaması halinde beklentiler bozulmaya adım atar. İşte o noktada Merkez Bankası’nın müdahalesi arz enflasyonunu düzeltemese de bunun genele yayılmasını engeller. Batılı ülkelerin bir ağızdan faiz artışlarına geçmelerinin en mühim sebeplerinden biri bu.
İlave olarak, Türkiye’de yaşanmış olan arz enflasyonun en mühim sebeplerinden bir tanesi TL’deki kıymet kaybının getirmiş olduğu geçişkenlik tesiri. Doğrusu söz mevzusu olan arz şoku dışarıdan gelen ve para politikasının kontrolü haricinde olan bir etmen değil. Tersine, TCMB’nin faizleri enflasyonun altında seviyelere çekmesinden meydana gelen bir siyaset hatasının sonucu. İşte bu sebeple söz mevzusu hatayı düzeltmek de bizzat Merkez Bankası’nın vazife alanına giriyor.
3) Enflasyon kendi kendine düşer
Enflasyonun kendi kendine düşmesi sadece geçici ve istisnai arz şoku durumunda olur. Yarın Rusya savaşı son bulsa emtia fiyatlarında bir düşme görebiliriz. Benzer şekilde geçen yıl son çeyrekte kurda yaşanmış olan ani sıçramayı bu yıl beklemediğimiz için bundan önceki seneye nazaran “baz tesiri ile” bir düşüş bekleyebiliriz.
Sadece bu senaryolarda arz şokunun hiçbir yayılma tesiri yapmaması ve beklentileri bozmaması varsayımı var ki; bu varsayım Türkiye koşullarına asla uymuyor. ABD Merkez Bankası Fed bile, pandemi öncesinde yaşamış olduğu mesele “düşük enflasyon” problemi olmasına rağmen, pandemi esnasında yaşanmış olan arz baskısının enflasyon beklentilerini yukarı taşımasına engel olamadı. Aralık 2021 itibariyle de müdahale etmeye karar verdi. Buna karşın geç kaldı ve geç kalmasının bedeli daha sıkı bir para politikası olacağı için eleştiriliyor.
Bizde ise aslına bakarsanız yüksek enflasyon ortamında iken bunun üstüne gelen global arz şoklarının beklentileri etkilemeyeceğini varsaymak başlı başına bir hata. Kaldı ki kendi kendine düşmesi beklenen düzey bile son enflasyon raporu tahminlerine nazaran yüzde 43. Peki Merkez Bankası kendi tahmini bile hedefin ortalama 9 katı üzerindeyken enflasyona müdahale etmeyi düşünmüyorsa ne vakit müdahale eder?
Yaşadığımız enflasyon bir taraftan arz, bir taraftan talep faktörleri ile besleniyor. Küresel arz enflasyonu, TL’deki kıymet kaybı ile daha da kuvvetli bir arz enflasyonuna dönüşüyor. Bunların üstüne bir de beklenti tesiri ekleniyor. Merkez Bankası’nın beklentileri çıpalayamadığı bir ortamda enflasyon beklentisi gerçekleşen enflasyonla şekilleniyor. Bu da kendi kendine düşmek şu şekilde dursun kendi kendini besleyen bir enflasyon yaratıyor.
Bu tartışmadan çıkan netice şu: Enflasyon kendi kendine düşmez. Kesin, başarı göstermiş ve itimat veren para politikası ile düşer.
4) Enflasyon faiz indirerek düşer
Bu mevzuda oldukca yazıp çizdik. Sadece listeyi tamamlamak adına bir kez daha hatırlatalım. Faiz indirimleri hem talebi artırarak hem de TL’yi zayıflatıp üretim maliyetlerini artırarak enflasyonu besliyor. İktisat bilimi için bunlar yeni değil. Sadece atılan hatalı adımlar o denli keskin sonuçlar doğurdu ki bu bilimsel çıkarımı artık çıplak gözle de net bir halde görebiliyoruz. Eylül 2021 sonrası faizlerdeki 5 puan düşüşe karşılık enflasyonun 50 puan yükselmesi mühim bir bilimsel sonucu en çarpıcı şekilde gözler önüne seriyor.
